Po zapoznaniu się z dotychczasowymi rozważaniami Czytelnik może postawić następujący zarzut: dotąd była mowa o  takich prostych sprawach, jak niepalenie papierosów, modyfi­kacja nawyków w zakresie jedzenia czy bardziej efektywne stu­diowanie, a przecież często chcemy modyfikować bardziej zło­żone zachowania, zachowania związane z innymi ludźmi. I cho­ciaż trudno zgodzić się — jak to starałem się wcześniej pokazać — że modyfikacja zachowań w zakresie polepszenia efektywności studiowania czy zachowań związanych z jedzeniem jest czymś prostym, to istotnie pewne zachowania, szczególnie te, w których zaangażowani są inni ludzie, wydają się tmdno modyfikowalne właśnie ze względu na to, że zależą one nie tylko od nas samych, ale od innej osoby czy osób. Spróbujmy jednak zastanowić się, czy również w odniesieniu do takich zachowań nie można zasto­sować programu samomodyfikacji i jak to ewentualnie uczynić.Istnieje wiele takich zachowań, w których poza nami, czyli głównymi aktorami, zaangażowani są inni ludzie, zachowań, które chcielibyśmy zmienić.

Ktoś może być przekonany, że nie jest łubiany przez swoich znajomych, i chciałby tak zmienić swoje zachowanie, żeby być łubianym przez większą liczbę osób. Z kolei ktoś, kto kieruje grupą podwładnych, może sądzić, że czyni to mało efektywnie, chciałby wobec tego tak zmienić swoje zachowanie, aby podwładni słuchali bez oporów jego poleceń, aby pracowali wydajnie, a jednocześnie stosunki między nim a podwładnymi układały się dobrze, żeby nie było napięć, kon­fliktów itp. Czasami problem zmiany własnego zachowania może doty­czyć jednej osoby, na przykład współmałżonka, jeżeli występują tarcia czy kłótnie; własnego dziecka, jeżeli nie chce wykonywać naszych poleceń, i odwrotnie któregoś z rodziców, jeżeli — jak się może wydawać dziecku — zachowuje się wobec niego nie­sprawiedliwie.

Stosunkowo niedawno psychologowie zajęli się takimi zachowaniami, które określa się przymiotnikiem asertywne. Bio­rąc pod uwagę znaczenie zachowań asertywnych w stosunkach z innymi, a także ich rolę dla każdego z nas, modyfikacjom tych zachowań chciałbym poświęcić .Uwzględniając fakt, że przymiotnik „asertywny” nie jest uży­wany w mowie potocznej, a — co więcej — nie znajdziemy go w słowniku wyrazów obcych (najbliższy termin to „asercja”, czyli „przekonanie, przeświadczenie towarzyszące sądom wydanym w odróżnieniu od pomyślanych tylko” (Słownik wyrazów obcych,Warszawa 1971, PWN, s. 50), Czytelnik mógłby na wstępie ocze­kiwać definicji zachowań asertywnych. Pójdziemy jednak nieco inną drogą, a mianowicie opiszemy kilka zachowań nieasertyw- nych, żeby potem omówić zachowania asertywne. W tym celu posłużymy się kilkoma przykładami.Przykład I. Czas akcji — koło Nowego Roku. Dzwonienie do drzwi. Właściciel otwiera drzwi i widzi dwóch mężczyzn ubranych w stroje kominiarskie, lekko chwiejących się na nogach, głosy niezbyt wyraźne, co może wskazywać na to, że znajdują się pod wpływem alkoholu.

We wszystkich tych przykładach jedna ze stron uczestnicząca w rozmowie („kominiarze”, kolega, osoba przynosząca kotka, teściowa, żona) w jakimś stopniu narusza prawa drugiej strony. Tak naprawdę nie ma żadnego powodu, by dać pieniądze męż­czyznom przebranym za kominiarzy, szczególnie gdy w domu nie ma kominów, a zrzeszenie kominiarzy oświadcza publicznie, że jego członkowie nie składają w domach życzeń. Próba pożycze­nia pieniędzy od kogoś, komu się nie zwróciło wcześniejszej po­życzki, to również naruszenie prawa czy normy związanej z od­dawaniem tego, co się pożyczyło. Próba wsunięcia komuś kotka, jeżeli nie lubi on kotów i nie ma na niego ochoty, jest również naruszeniem jego prawa do unikania rzeczy nieprzyjemnych. Krytyka ze strony teściowej jest naruszeniem prawa do swo­bodnego wyboru sposobu spędzania wakacji. Wreszcie jeżeli za­łożymy, że również w małżeństwie obie strony mają prawo do spędzania wolnego czasu w odpowiadający im sposób, krytyka ze strony żony w jakimś stopniu narusza to prawo.

Oczywiście sytuacji, w których naruszane są różne prawa, jest znacznie więcej, próbują naruszać nasze prawa: nieuczciwi sprzedawcy (nie chcąc przyjąć reklamowanego towaru itp.); źle wykonujący naprawy hydraulicy czy mechanicy; dzieci, które starają się nadmiernie „eksploatować” rodziców; rodzice wtrąca­jący się w sprawy dorastających czy dorosłych dzieci; szefowie obciążający pewnych pracowników ponad miarę; podwładni sta­rający się wykorzystać szefów (żeby wydali im bardzo dobrą opinię) itp. Innymi słowy, w kontaktach międzyludzkich mamy często do czynienia z sytuacjami, w których jedna strona stara się w nie­uprawniony sposób naruszyć określone prawa drugiej strony. Owo naruszanie odbywa się w szczególnie misterny sposób, po­legający na wywoływaniu u strony, której prawa są naruszane, poczucia winy, co powoduje, że się ulega: dając kominiarzom pie­niądze; dając kolejną pożyczkę koledze; biorąc nie łubianego kotka; reagując na krytyczne uwagi teściowej; rezygnując z pójścia na brydża pod wpływem złośliwych uwag żony.

Patrzyliśmy dotąd na tę sprawę od strony osoby, która w spo­sób świadomy lub nie całkiem uświadomiony manipuluje poczu­ciem winy drugiej osoby, naruszając jakieś jej prawa. Spójrzmy teraz na owe interakcje od strony osoby manipulowanej, u której wywołuje się poczucie winy, która coś traci i której prawa są naruszane.W podanych wyżej przykładach osoba daje sobą manipulować ulegając, a więc daje pieniądze; pożycza je bierze kotka; wysłu­chuje krytycznych uwag teściowej; rezygnuje z pójścia na brydża lub nie odpowiada na krytyczne uwagi żony. Gdyby cała sprawa sprowadzała się tylko do tego, że ktoś uległ, pozwolił sobą manipulować, można by się nią nadmiernie nie przejmować. Często bowiem ulegamy innym, robimy to, co chcą, i akceptujemy to. Jednakże kiedy jesteśmy manipulowani, tak jak to opisano wyżej, przez wywoływanie u nas poczucia, winy, zwykle bardzo dobrze uświadamiamy sobie to, że jesteśmy manipulowani, że nasze prawa są naruszane, a co więcej, że po­winniśmy w trakcie tego rodzaju kontaktów zachowywać się inaczej, nie dać sobą manipulować, nie pozwalać na naruszanie swoich praw itd.